«خورشید » و سیر تغییرات واجی در زبان های هند و اروپایی

نویسنده: عرفان خسروی



پیشوند«وی» در واژه های ایرانی باستان، درفارسی نوبه«گ» تبدیل شده است. اما خیلی از واژه ها هم هستند که تغییراتی بسیار بیش تر و عجیب تر از این حرف ها داشته اند بد نیست گاهی هم سراغ چنین واژگانی برویم؛ مثل«خورشید » وقتی درباره ریشه شناسی این واژه ها و هم ریشه هایشان در زبان های هند و اروپایی صحبت کنیم، حتماً بیشتر تعجب خواهید کرد. خورشید واژه ای مرکب از دو جزء«خور» و«شید» است. «شید» به معنی روشنی و نور است و در پارسی باستان به صورت«خشئِتَ» بوده است. جزء دوم واژه «جمشید» نیزاز همین ریشه است. اما واژه«خور» در پارسی میانه به صورت«هور» بوده است. در تغییرات واجی از پارسی میانه به پارسی نو/ه/آغازین به/خ/تبدیل می شود. به نظر می رسد این واژه در پارسی باستان هم تقریباً به صورت بوده است. در زبان اوستایی هم که اندکی از پارسی باستان قدیمی تر است، این واژه به صورت«هئورو» آمده است(مثل هئوروتات:خرداد). اما نزدیک ترین زبان باستانی به زبان های ایرانی، زبان سنسکریت یا هندی باستان است. در سنسکریت ، این کلمه به صورت«سور»یا«سوره»آمده است. واج /س/آغازین زبان های هندواروپایی در زبان های ایرانی به /ه/تبدیل شده است(مثل آسوره- اهورا). اما اگر بخواهیم باز هم در تاریخ از این عقب تر برویم چه؟ مثلا نیاکان مشترک هند و ایرانی ها و دیگر اقوام هند و اروپایی به «خور» چه می گفته اند؟ این واژه در زبان لاتین(که زبان روم باستان است) به صورت «سُل»(Sol)آمده است(سُل ریشه خیلی واژه های امروزی مرتبط با«خورشید» در زبان های اروپایی است). در زبان یونانی هم خورشید به صورت «هلیوس»آمده است. همین واژه یونانی به صورت«Helius» به لاتین هم رفته و ریشه کلماتی مثل«هلیم» «Helium» شده است. همان طور که از در بدو پیدایش زبان های ایرانی،/س/آغازین به /ه/ تبدیل شده است، در بدو پیدایش زبان های یونانی هم چنین تغییری رخ داده و صورت قدیمی تر«سل» به «هل» در یونانی تبدیل شده است./ل/هند واروپایی نیز در زبان های ایرانی و گاهی هندوایرانی به /ر/تبدیل می شود. از ین روست که «سل» به «ُور» در سنسکریت تبدیل شده است(و بعد هم به هئور اوستایی). همین «سل» لاتین، احتمالاً با ریشه«Sun» در زبان های ژرمنی(مثل انگلیسی) هم ریشه است. نکته جالب تراینکه در یک واژه نامه زبان های عبری خوانده ام که احتمالاً«شمس» عربی/«شمش» عبری نیز با ریشه باستانی سل/سان درزبان های هند واروپایی هم ریشه هستند! اگر این فرضیه درست باشد، قدمت نیای مشترک این دوخانواده زبانی به حدود20تا12هزار سال پیش برمی گردد! در پایان یک بار دیگر سیر تغییرات واژه «خور» را از آغاز پیدایش زبان های هند و اروپایی مرور می کنیم:سل - سور- هئور- هور- خور.